Badanie tajemniczo brzmiącym wykrywaczem kłamstw owiane jest dozą iluzoryczności, niektórzy nawet przypisują takiemu badaniu wymiar fantastyczny. W rzeczywistości jednak, choć może wydawać się to utopijne, wykrywacz kłamstwa naprawdę istnieje, a jego działanie jak najbardziej poparte jest badaniami naukowymi i nie ma nic wspólnego z działaniem sił nadprzyrodzonych. W jaki sposób zatem działa urządzenie wykrywające kłamstwo i w jakich sytuacjach najczęściej jest wykorzystywane?
Wariograf – co to takiego?
Za wykrywanie kłamstwa odpowiada badanie wariograficzne. W tym celu używa się wariografu, popularnie zwanego wykrywaczem kłamstw. Jest to bardzo czułe urządzenie, zintegrowane z komputerem oraz z podzespołami do mierzenia pulsu, ciśnienia krwi, tempa oddechu czy nasilenia potliwości. Reakcje fizjologiczne, które powstają w ciele badanego człowieka, zapisywane są w formie wykresów nakreślonych przez specjalne rysiki na taśmie papierowej. Te z kolei interpretowane są przez ekspertów, którzy oceniają prawdopodobieństwa kłamstwa podczas udzielanych przez badanego odpowiedzi. Pozwala to oszacować prawdomówność badanej osoby.
Jak wygląda badanie wariografem?
Aby badanie wariografem było możliwe, potencjalny badany musi najpierw wyrazić na nie zgodę. Już sam fakt komplikacji na tym początkowym etapie może wiele powiedzieć na temat prawdopodobieństwa zaistnienia kłamstwa – osoba nie mająca nic do ukrycia z reguły zgadza się na badanie, chcąc udowodnić swoje racje. Eksperci przeprowadzający analizę ustalają zestaw pytań, które będą skierowane do badanego. Pytania są skonstruowane w ten sposób, by odpowiedź na nie brzmiała tak lub nie, nie ma więc pytań otwartych. Wszystko po to, by jak najlepiej zinterpretować wyniki. Podczas wypowiedzi osoby badanej cały czas rejestrowane są parametry pracy jej organizmu i reakcje ciała. Badanemu zakłada się czujniki wariografu na poszczególne części ciała, co pozwala otrzymać graficzny obraz (w postaci krzywych zapisu reakcji organizmu) przebiegu zmian fizjologicznych. Po zakończeniu badania czas na ich interpretację i wyniki.
O co pyta się podczas wykrywania kłamstwa?
Analiza kryminalna zakłada trzy rodzaje pytań: obojętne, kontrolne i krytyczne. Pierwsze są neutralne emocjonalnie i nie mają związku z osobą badaną, dotyczyć mogą np. pogody. Pytania kontrolne zawierają informację prawdziwą lub fałszywą, jednak bez powiązania z głównym tematem badania, dotyczyć mogą np. oczywistych faktów na temat badanego. Ostatnia grupa to pytania krytyczne, czyli samo sedno badania wariograficznego w danej sprawie. Pełen obraz na temat odpowiedzi w pytaniach krytycznych daje tylko porównanie ich z reakcjami na pytania kontrolne i obojętne, samo zadanie pytań krytycznych nie będzie skuteczne. Tylko doświadczony badacz będzie potrafił zinterpretować całe badanie w sposób prawidłowy.
Dlaczego badanie wykrywaczem kłamstw jest skuteczne?
Badanie na wariografie opiera się na danych, na które badany nie może wpłynąć lub może to zrobić w bardzo ograniczonym zakresie. Część zadawanych badanemu pytań jest neutralna emocjonalnie, część zaś wywołać może napięcie emocjonalne. Kiedy badany będzie próbował zataić informacje i skłamać, jego organizm może dać o tym znać, co zostanie zarejestrowane przez pomiary wariografu. Dzieje się tak, ponieważ przeżywanie emocji podczas mówienia prawdy i podczas próby oszukiwania różni się pod względem fizjologicznym, czego człowiek nie jest w stanie umyślnie kontrolować. Trudno bowiem wpłynąć na takie parametry jak podwyższone ciśnienie krwi czy nagła zwiększona aktywność gruczołów potowych. Człowiek podczas kłamanie przeżywa emocje, które wpływają na pracę organów wewnętrznych (między innymi pracę serca) czego nie można umyślnie kontrolować, gdyż należą do nieświadomych reakcji, niezależnych od woli. Obserwując te reakcje możemy wykryć wywołujące je emocje i na podstawie momentu ich wystąpienia wywnioskować czy badany kłamie. Często też dodatkowo rejestruje się więcej informacji, np. w postaci nagrania audio/video – co w przypadku dostatecznej wiedzy z zakresu psychologii może przynieść dodatkowe dane do interpretacji.
Kiedy przydatne jest badanie wykrywaczem kłamstw?
Badanie te może być przydatne w każdej sprawie, w której interesuje nas wykrywanie kłamstwa. Przykładowe sytuacje, kiedy często pojawia się analiza wariograficzna to:
- wykrywanie zdrady w małżeństwie
- sprawdzanie uczciwości partnerskiej w relacji romantycznej
- weryfikacja zeznań złożonych w sądzie
- dowiedzenie przebiegu danego zdarzenia, np. w sprawach o oszustwo
- weryfikacja zdarzeń w środowisku pracowniczym, biznesowym, w sprawach o korupcję, fałszerstwa, szpiegowanie konkurencji
- badanie kandydatów na stanowiska pracy wymagające dużej dozy lojalności
Postęp technologiczny w połączeniu z wiedzą psychologiczną i medyczną daje możliwości wykrywania kłamstwa za pomocą wariografu. Urządzenie to coraz częściej wykorzystywane jest w wielu sprawach – kryminalnych, sądowych, rodzinnych.